περί Αγίου Κοσμά του μελωδού

Ἡ λύρα τῆς σεπτῆς, καὶ Ἁγίας Τριάδος, Κοσμᾶς ὁ ἱερός, μελῳδῶν ἰδοὺ ἧκε, τὸ μέλος τὸ Τρισάγιον…

Είναι ευτυχής η συγκυρία, σεβασμιώτατε πάτερ, άγιοι ιερείς και αγαπητοί αδελφοί, που η καθιερωμένη θεία λειτουργία και το ιερό μνημόσυνο των κεκοιμημένων μελών των συλλόγων μας συμπίπτει φέτος με τη μνήμη του Αγίου Κοσμά του ποιητού. Αζίζει να δούμε κάποια βιογραφικά του Αγίου, αλλά και να διδαχθούμε απ’ αυτόν.

Ο άγιος Κοσμάς ο μελωδός έζησε στις αρχές του 8^ου μ.Χ. αιώνα, γεννημένος μάλλον στη Δαμασκό. Επειδή έμεινε ορφανός από μικρός, υιοθετήθηκε από τον πατέρα του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού Σέργιο, ο οποίος ήταν πλούσιος και με κοσμική δόξα, ως υπουργός οικονομικών του χαλίφη των Αράβων. Βλέποντας ο Σέργιος την κλίση και των δύο παιδιών στα γράμματα, προσέλαβε κάποιον άνδρα πολυμαθή και σοφό, Κοσμά και αυτόν στο όνομα, από την Καλαβρία, προκειμένου να τα διδάξει κάθε σοφία, θεία και ανθρώπινη.

Πράγματι, οι δύο νέοι, ο Ιωάννης και ο Κοσμάς, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα διδάχτηκαν από τον Κοσμά τον δάσκαλό τους γραμματική και φιλοσοφία, αστρονομία και γεωμετρία, όπως και ποίηση και μουσική, και έγιναν αξιοσέβαστοι από όλους. Μετά από τις σπουδές τους, πήγαν στη Λαύρα του αγίου Σάββα και έγιναν μοναχοί. Και ο μεν μακάριος Ιωάννης χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, ο δε αξιοσέβαστος Κοσμάς, αφού παρακλήθηκε πολύ από όλη τη Σύνοδο των επισκόπων, προχειρίστηκε επίσκοπος της πόλεως Μαϊουμά. Αφού πολιτεύτηκε λοιπόν καλώς και οδήγησε το ποίμνιό του στους σωτήριους δρόμους της πίστεως, έφθασε σε βαθιά γεράματα, οπότε και αναπαύτηκε εν Κυρίω.

Ο Άγιος Κοσμάς ανεδείχθη σπουδαίος υμνογράφος, αλλά και μελωδός. Και τούτο, διότι εκτός από το ποιητικό κείμενο των τροπαρίων, συνέθετε και την αρμόζουσα μελωδία. Ας θυμηθούμε ότι ο κανόνας των Χριστουγέννων: «Χριστός γεννάται δοξάσατε», ο κανόνας των Θεοφανείων: «Βυθού ανεκάλυψε πυθμένα», ο κανόνας του Πάσχα: «Κύματι θαλάσσης» και πολλά άλλα είναι δικά του πονήματα. Γι’ αυτό και ο υμνογράφος της σημερινής εορτής του έχει απολύτως επίγνωση της πραγματικότητας αυτής: ένας τόσο σπουδαίος ποιητής μόνον από έναν εξίσου μεγάλο ποιητή μπορεί να υμνηθεί. Κι αυτός δεν είναι άλλος από τον Δαυίδ, τον μεγάλο προφήτη και ψαλμωδό της Παλαιάς Διαθήκης. Πρέπει κανείς να είναι στο μεγαλείο του προφητάνακτα για να αποδώσει με τον αρμόζοντα τρόπο τα θεία μελωδήματα για τον άγιο Κοσμά. «Δαυιτικοίς άσμασι τον πνευματικόν ασματογράφον ευφημήσωμεν». Κι ακόμη: και η ίδια η κοίμησή του πρέπει να αποδοθεί με τρόπο μελωδικό. «Νόμοις καθεπόμενοι τοις σοις, μακάριε, εξυμνήσαι προεθέμεθα σην προς τα άνω εκδημίαν», δηλαδή: ακολουθώντας τους δικούς σου νόμους, μακάριε, (δηλαδή να εκφράζεσαι με ύμνους), έχουμε την πρόθεση να εξυμνήσουμε την εκδημία σου προς τον Θεό. Έχουμε πολλά παραδείγματα στην εκκλησιαστική ιστορία που ένας Άγιος εξυμνεί τη ζωή άλλου Αγίου. Κι αυτό είναι πολύ ασφαλές, διότι οι Άγιοι έχοντας κοινωνία με τον Θεό, έχουν κοινωνία και μεταξύ τους, θα λέγαμε <είναι του ιδίου πνεύματος>. Και ο λόγος τους είναι έγκυρος. Αντιθέτως, άνθρωποι με κοσμικό – αμαρτωλό φρόνημα, υπάρχει κίνδυνος να παρεξηγήσουν τη βιοτή και τους λόγους των Αγίων, ή ακόμα χειρότερα, να τους κόψουν και ράψουν στα μέτρα τους, να κάνουν δηλαδή εθελοθρησκεία.

Το πρώτο τροπάριο της έκτης ωδής του κανόνος σημειώνει: «Συ τον Άβελ παρεζήλωσας φέρων τας απαρχάς των σων λόγων ως θρεμμάτων θυσίας». Δηλαδή: Ζήλεψες, εσύ Κοσμά, τον Άβελ. Εκείνος προσέφερε στον Θεό τα καλύτερα ζώα του, εσύ πρόσφερες τις απαρχές των λόγων σου, σαν θυσίες ζώων. Μιμήθηκες τον Αβραάμ, θα πει αλλού, που θυσίασε πρόθυμα τον υιό του Ισαάκ: κι εσύ θυσίασες τον εαυτό σου, σαν άλλον Ισαάκ, με το μαρτύριο της συνειδήσεώς σου. Δεν πρέπει να αφήσουμε ασχολίαστη τη σύγκριση του αγίου Κοσμά του μελωδού με τον Άβελ. Η επισήμανση του υμνογράφου, ότι και ο άγιος πρόσφερε τις απαρχές των λόγων του στον Θεό, σημαίνει αφενός τη βαθειά αγάπη του αγίου προς Εκείνον – ο Θεός ήταν η προτεραιότητά του – και αφετέρου ότι η εκκλησιαστική ποίηση και υμνωδία για τον άγιο δεν ήταν πάρεργο. Πέρα από τα ποιμαντικά καθήκοντά του, αφιέρωνε αρκετό χρόνο για να υμνολογήσει με ωραίο τρόπο τα πάθη του Κυρίου, τα θαύματά Του, να εγκωμιάσει τους αγίους και μάλιστα την Υπεραγία Θεοτόκο. Και τούτο γιατί γνώριζε ο άγιος ότι δεν αρκεί μόνον να εξαγγείλει την πίστη του Χριστού, αλλά να την εξαγγείλει και με τρόπο, που θα γίνει περισσότερο αποδεκτή από τους πιστούς. Αυτός άλλωστε ήταν και ο λόγος που η Εκκλησία μας εισήγαγε στη λατρεία της την ποίηση και την υμνωδία. Οι λόγοι ήταν καθαρώς ποιμαντικοί και όχι βεβαίως πρωτίστως αισθητικοί. Ώστε και το περιεχόμενο, αλλά και η μορφή παίζει ρόλο στην προσφορά του ευαγγελίου. Το δέντρο δεν είναι ωραίο μόνο με τους καρπούς, αλλά και με το φύλλωμά του. Νομίζω, λοιπόν, ότι ως άνθρωποι που συμμετέχουμε δραστηρίως στα έργα της Εκκλησίας, πρέπει να δίνουμε τον καλύτερο εαυτό μας, θα τολμούσα να πω την αγιασμένη ύπαρξή μας, ώστε ο λόγος του Θεού να τρέχει και να διαδίδεται και να καρποφορεί στις ψυχές.

Ας τονίσουμε όμως και κάτι ακόμα: Και οι δύο άγιοι (Κοσμάς ο ποιητής και Ιωάννης ο Δαμασκηνός) αναδείχτηκαν μεγάλοι και υπέροχοι υμνογράφοι και μελωδοί. Πώς έφτασαν σ’  αυτό το σημείο; Ήταν μόνον το υπάρχον ταλέντο τους; Η καλλιτεχνική φύση και ο ποιητικός χαρακτήρας τους; Ασφαλώς και αυτό. Αν όμως δεν υπήρχε ο δάσκαλός τους, ο Κοσμάς ο Καλαβρός, δεν ξέρουμε αν θα είχαν ενεργοποιήσει σ’ αυτόν τον βαθμό το χάρισμά τους. Με άλλα λόγια, βεβαίως υπήρχε η «μαγιά», αλλά επισημάνθηκε αυτή και καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε από τον δάσκαλό τους. Κι αυτό είναι μία σπουδαία παρατήρηση, η οποία αναδεικνύει και το ρόλο του πραγματικού δασκάλου. Ο δάσκαλος είναι εκεί όχι μόνον για να προσφέρει γνώσεις, αλλά κυρίως να «ψυχανεμίζεται» όπως λέμε, τα χαρίσματα των μαθητών του. Κι είναι μεγάλη η ευλογία να βρει κανείς τέτοιους δασκάλους, γεγονός που επιβεβαιώνει την πανθομολογούμενη αλήθεια πως ό,τι και να γίνει στον κόσμο, όσο και να «προχωρήσει» η ανθρωπότητα στις τεχνολογίες και τις εφευρέσεις, ο δάσκαλος θα παραμένει πάντοτε μοναδικός και αναντικατάστατος.

Είναι καταπληκτικό το παράδειγμα ενός δασκάλου στην ορεινή Ναυπακτία την περίοδο 1950-1970, ο οποίος είχε ιδρύσει οικοτροφείο για τη στέγαση των μαθητών που ερχόταν από τα διάφορα χωριά να μάθουν γράμματα. Έχουμε λοιπόν ανάγκη λαμπρών παιδαγωγών. Ειδικά στους σύγχρονους καιρούς της σύγχυσης και του συγκρητισμού, της ισοπέδωσης των πάντων και του ωχαδελφισμού, είναι ζωτικής σημασίας να υπάρξουν καθηγητές που θα δώσουν φως στην τάξη, το αιώνιο φως της μόνης αληθινής διδασκαλίας, του Χριστού μας.

Θα ολοκληρώσουμε τα φτωχά αυτά λόγια με την σπουδαία ρήση του Ντοστογιέφσκυ, του ευλαβούς αυτού Ρώσου συγγραφέως: «Πιστεύω ότι ουδέν χαριέστερο, βαθύτερο, συμπαθέστερο και τελειότερο υπάρχει από τον Χριστό. Με ζηλότυπη αγάπη λέγω στον εαυτό μου: Όμοιος με Αυτόν όχι μόνο δεν υπάρχει, αλλά και δεν μπορεί να υπάρξει. Πολύ περισσότερο δηλώνω το εξής: Εάν μπορούσε κάποιος να μου αποδείξει ότι ο Χριστός βρίσκεται έξω από την αλήθεια […], εγώ θα προτιμούσα να μείνω με τον Χριστό και όχι με την αλήθεια».