ερμηνεία τερερέμ (3)

Η αιτία της αποδείξεως

Στο έτος 1649μ.Χ. - λέγει το κείμενο – έγινε η εξής ερώτηση, για το τερερέμ: Για ποιο λόγο ψάλλεται στην Εκκλησία; Και ο ερωτώμενος αποκρίνεται: Το τερερέμ ψάλλεται στην Αγία μας Εκκλησία, για τον εξής λόγο: Αιτία για να δοθεί η απόδειξη αυτή είναι το ακόλουθο περιστατικό: Κάποιος ήρωας από τους Ενετούς, ο οποίος ονομάζονταν Ιάκωβος, ζήτησε να μάθει απ’ τον πρωτοψάλτη Δημήτριο, - ο οποίος καταγόταν από την Κρήτη- την αιτία για την οποία ψάλλουν το τερερέ στην Ανατολική Εκκλησία. (Είναι αυτονόητο ότι η εκκοσμικευμένη Δυτική «Εκκλησία» και ο Προτεσταντισμός δεν γνωρίζουν τέτοιες μυστικές χαρές.)

Την απάντηση στο ερώτημα αυτό, την έδωσε ο ιερομόναχος Γεράσιμος, ο Βλάχος, από την Κρήτη, ύστερα από παράκληση του πρωτοψάλτη Δημητρίου. Η απάντηση αυτή φέρει την ακόλουθη αναλυτική επιγραφή: « Ερμηνεία Θαυμάσιος του τερερέ, και απόδειξης παρά διαφόρων δασκάλων, ότι καλώς και ευλόγως παρά τοις Γραικοίς άδεται εν τη αγία του Θεού Καθολική και Αποστολική Εκκλησία και πρόσεχε καλώς.»

Πρέπει να ξέρουμε, ότι ο τερερισμός, που ψάλλεται στις ιερές ακολουθίες, δεν είναι τυχαίος και χωρίς ιδιαίτερο σημαντικό νόημα, όπως μερικοί από άγνοια, ίσως, ισχυρίζονται αλλά έχει σκοπό και λόγο ξεχωριστό. Αυτό θα αποδειχθεί, απ’ όσα θα λεχθούν στη συνέχεια.

«Ο Υιός και Λόγος του Θεού, χωρίς να χωρισθεί απ’ τα ουράνια, κατέβηκε εδώ κάτω στον κόσμο, για να ενώσει τα ουράνια και τα επίγεια και να κάνει έτσι μια ποίμνη Αγγέλων και ανθρώπων.» Σε μια τέτοια όμως ενιαία ποίμνη, πρέπει βέβαια να γίνεται μια υμνωδία από τους Αγγέλους και τους ανθρώπους. Όπως δηλαδή γίνεται στον ουρανό από τους Αγγέλους, τέτοιας λογής υμνωδία να γίνεται στη γη και από τους ανθρώπους.

Έτσι με μια αρμονία να φέρεται το ίδιο ψάλμα σ’ αυτόν το Θεό. Γιατί αυτοί οι Άγγελοι στον ουρανό με «ασχόλαστα στόματα, και με παντοτινές δοξολογίες» υμνούν και δοξάζουν τον Τριαδικό Θεό. Εμείς οι άνθρωποι έχουμε τον ψυχικό πόθο και συρόμαστε απ’ τη θεία αγάπη. Φροντίζουμε να ενωθούμε με τους Αγγέλους στην ασταμάτητη δοξολογία, που κάνουν στο Θεό. Όμως δεν μπορούμε να κατορθώσουμε αυτόν τον πόθο, γιατί: α) μας εμποδίζει το βάρος του γήινου και υλικού σώματος, και β) δεν μπορεί ο άνθρωπος-λόγω της φύσεώς του-να ψάλλει εκείνα τα θεϊκά και ατέλειωτα ψάλματα που ψάλλει καθημερινά «ακαταπαύστοις στόμασι, και ασιγήτοις δοξολογίαις», η άυλος φύσις των μακαρίων αγγέλων στο Θεό.

Κι’ αυτό, γιατί εμείς έχουμε υλική γλώσσα και υλικά χέρια. Έτσι δεν μπορούμε να τα πούμε όπως οι Άγγελοι. Υμνούμε το Θεό, σύμφωνα με τη δυνατότητα που ο ίδιος μας έδωσε, πριν και μετά την ένσαρκο οικονομία Του. Και πριν με την ενανθρώπισή του, τα μουσικά μέλη είναι σαν εκείνα, τα οποία άκουσε ο μεγαλοφωνότατος προφήτης Ησαΐας, που έψαλλαν τα Χερουβείμ με εβραϊκή φωνή και έλεγαν: «καδώς, καδώς, καδώς…» δηλαδή: «Άγιος, Άγιος, Άγιος…». Αργότερα δε, στην ένσαρκο θεία οικονομία, ακούσαμε απ’ τους μακαρίους Αγγέλους το «Δόξα εν Υψίστοις Θεώ…»

Οι φωνές αυτές λέγονται έναρθρες, γιατί μιλάνε και ξεκαθαρίζουν ονόματα, λέξεις, όπως π.χ. το «Άγιος» και το «Δόξα εν Υψίστοις Θεώ». Για το λόγο αυτό και ημείς μιμούμενοι την έναρθρη φωνή των Αγγέλων, ψάλλουμε καθημερινά με την έναρθρη φωνή μας στο Θεό. Την άναρθρη όμως φωνή του τερερέ, από πού τη διδαχθήκαμε; Από πού την πήραμε για να την χρησιμοποιήσουμε στη λατρεία;

Η απάντηση είναι απλή. Από τους προφήτες, οι οποίοι μας πληροφορούν ότι: άκουσαν φωνές στον ουρανό, «ως φωνή υδάτων πολλών». (Ψαλμ. 92,4- Ιερεμ. 28,51,16- Ιεζεκ. 1,24 κ.λπ.)Και αυτό είναι βέβαιο, διότι καθώς η φωνή και ο χτύπος (θόρυβος) του, νερού είναι ήχος (χτύπος), μα δεν είναι λόγος έναρθρος, έτσι και οι Άγγελοι έψαλλαν με άρρητη (άναρθρη) φωνή.

Αυτό άλλωστε μας λέγει και ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος «ανηρπάγη έως τρίτου ουρανού». Καθώς δε ο ίδιος μας πληροφορεί: «ήκουσεν άρρητα ρήματα, α ουκ εξόν ανθρώπω λαλήσαι» (Β’ Κοριν., ιβ’ 4). Δηλαδή, άκουσε μέλος και αρμονία, δίχως λόγια (λέξεις).

Η εμπειρία αυτή, κατά την συμβολική θεολογία, δηλαδή το τερερέ δεν σημαίνει τίποτε άλλο, (ή δεν στοχεύσει σε τίποτε άλλο) παρά (σ)το ακατανόητο της Θεότητος. Όπως, δηλαδή, στο τερερέ εν μπορείς να κατανοήσεις «λόγον», έτσι και στη Θεότητα αδυνατείς να κατανοήσεις την ουσία. Στο τερερέ δεν κατανοείς «λόγον»(λέξεις), αλλά μελωδία(μέλος). Στη Θεότητα κατανοείς την πρόνοια, την παντοδυναμία και τα άλλα ιδιώματα(ενέργειες) της θείας ουσίας. Αδυνατείς, όμως, να κατανοήσεις τι είναι η ουσία του Θεού. Παραμένει «τη ουσία αναφής». Γιατί ο Θεός «δι’ αγαθότητα, ηυδόκησεν εκ των καθ’ ημάς ονομάζεσθαι». (Δαμασκηνός).

Ο προφήτης Δαβίδ ομιλεί για «φωνή αγαλλιάσεως». Όπως ο άνθρωπος ακούγοντας φωνή χαίρεται, έτσι κατανοώντας και το Θεό με άρρητο (ανέκφραστο) τρόπο, χαίρεται ξανά. Και όσο δεν μπορείς να τον καταλάβεις, τόσο και περισσότερο τον διψάς. Και όσο δεν μπορείς να τον δεις, τόσο τον επιθυμείς πιο πολύ. Κατά τον ίδιο τρόπο και με το τερερέ. Όσο σου φαίνεται ότι δεν σημαίνει τίποτα, τόσο περισσότερο ποθείς να το ψάλλεις. Όσο περισσότερο σημαίνει «την αγγελομίμητη» και παναρμόναι μουσική, τόσο πιο πολύ χαροποιεί τις καρδιές.

Αυτή την άναρθρη φωνή επισημαίνει ο θεσπέσιος Δαβίδ, όταν λέγει: «διελεύσομαι εν τόπω σκηνής θαυμαστής έως του οίκου του Θεού εν φωνή αγαλλιάσεως και εξομολογήσεως ήχου εορτάζοντος». (Ψαλμ. 41,5). Δεν είπε φωνή ή λόγο ή ρήμα, δηλαδή χτύπο ή μόνο φωνή και μέλος. Από όσα άκουσαν οι Προφήτες, δεν ξεχώρισαν, δεν διέκριναν παρά μόνο το «Αλληλούια». Η Εκκλησία τα γνωρίζει όλα αυτά. Θέλοντας λοιπόν να μην στερηθεί τα ρητά και τα άρρητα, το έναρθρο και το άναρθρο μουσικό μέλος, ψάλλει διπλά. Με λόγια ρητά και με φωνές άρρητες. Με λόγια, ονόματα και «ρήματα», που σημαίνουν την ανθρωπότητα, αλλά και με άρρητα δηλαδή, τον τερερισμό, που σημαίνει την άρρητη Θεότητα. Και αυτό γιατί δεν υπάρχουν άλλες λέξεις πιο εκφραστικές και κατάλληλες, στον ανθρώπινο λόγο και το λεξιλόγιο, για να αποδοθεί το άπειρο μεγαλείο της Αγίας Τριάδος. Είναι, λοιπόν, ο τερερισμός προέκταση της προσευχής του ανθρώπου και της δοξολογίας του προς τον Θεό.

Αφού χρησιμοποιήσει και εξαντλήσει όλα τα στοιχεία του ανθρώπινου λόγου, ύμνους και μουσική, που με επιστημονικό τρόπο μεθοδεύει, συνεχίζει το διάλογο με τον ουρανό, χρησιμοποιώντας τώρα την «αμέθοδο μέθοδο» του τερερισμού. Είναι, ας πούμε, γλώσσα υπερβατική, γλώσσα του ουρανού.